Do đó những lý thuyết về chủng tộc mới thiết định được những khác biệt giữa những chủng tộc này với những chủng tộc khác; rồi nhà phân tâm học mới nghiên cứu được hoạt động của tiềm thức; và chủ nghĩa Mác mới coi con người như một sinh vật sống động biết cần lao và sản xuất để chế ngự được thiên nhiên.

                Đó là tất cả những đường lối tri thức dùng để lĩnh hội được một cái gì đó xác thực, nhưng không bao giờ lĩnh hội được toàn diện con người. Vì con người vượt xa trên những bình diện vừa nói.               

Thực vậy chỉ có con người và duy nhất có con người mới mang thêm cho những bình diện ấy được những gì độc đáo, ví dụ như ngôn ngữ, dụng cụ làm ăn, những phát minh, những hình ảnh hội họa điêu khắc và trên hết con người có thể tự mình rèn luyện chính bản thân mình.               

Như thế đang khi mọi sinh vật khác chỉ thụ động sống theo bản năng thiên nhiên trong những khuôn khổ nhất định, thì chỉ duy có con người mới biểu hiện được sức sống tràn đầy ra chung quanh nó, vì con người đã dung nạp được mọi hình thái bao dung bên dưới nó. Đó là một ý thức bao dung cần có ngay ở trình độ này, nhưng vì lắm khi quá quen thuộc với những thực tại thường nghiệm như những khuynh hướng chỉ nhìn con người như một con vật cấp cao nên người ta đã quên mất tính cách huyền bí bao dung nơi con người.  

  b) Nhờ ý thức bao dung vừa nói, chúng ta mới vươn lên được hữu hiện sinh quan niệm như một ý thức phổ quát ( Bewusssein uberhaupt). Sở dĩ phải nói đến tính thái hữu này vì trong lịch sử triết học phương tây, kể cả Descartes, nhất là Kant đã chỉ coi hiện sinh là một ý thức tri thức không hơn không kém; vậy theo Kant và Jaspers lặp lại ở đây, chúng ta chỉ là ý thức trong sự phân ly chủ thể - khách thể, nghĩa là đối với mọi sự , tất cả hiện sinh của ta chỉ là một chủ tri ( Sujet connaissant ) đứng đối diện với những đối tượng khách tri của mình. Vì vậy sự liên quan giữa hai bên chỉ là một sự tương quan biết và chịu biết một cách vô tư, bàng quan không dính líu gì với nhau cả.. Ta có thể hình dung quan niệm chủ tri này như một máy ảnh, bạ gì chụp nấy, miễn là có cái cho mình chụp hay như một máy ghi âm ghi bất cứ cái gì một cách vô tư, lạnh lùng.

Tóm lại, hiện sinh như vậy không còn biết sống động, không còn biết rung cảm trước những cảnh bi đát hay hoan hỉ của cuộc đời, không còn biết chung vui hay phân ưu với ngoại giới mà chỉ tìm hiểu chúng theo những trực giác cảm tính và những mô thức tiên nghiệm.  Trong viễn tượng ấy hiện sinh mới chỉ được nhìn một cách hời hợt, phiến diện như một thực tại khách quan đóng kín.

Nhưng nếu nhìn theo quan điểm bao dung thể thì bên ngoài ý thức phổ quát đã thấy lóe sáng một "chân trời" mới. Vì ngay ở đây, nếu phân tích tới kỳ cùng những khả năng của ý thức phổ quát, thì tự trong nó đã thấy ngầm chứa một cái khác, cao hơn, sâu hơn nó rồi. Nói khác đi, con người còn có thể phá tung những khuôn khổ của thực tại thường nghiệm bao quanh để  đạt tới những gì mà Kant đã gọi là ý tưởng về vũ trụ, nhờ đó mà con người có thể bao hàm được mọi thực tại đặc thù, đa tạp vào trong những hình thức cao hơn.               

Nói tóm, hiện sinh có thể đi tới chỗ vượt khỏi vũ trụ bằng tư tưởng và hiện sinh cũng có thể để cho nó biến mất đi như thể không có gì cả. Bởi "Suy niệm còn có nghĩa là hiểu được sức mạnh của tư tưởng". Vì biết tư tưởng là bắt đầu biết làm người như hiểu biết đích xác được sự vật, người ta mới nhận ra được sức mạnh của trí khôn….               

Rồi những  diễn dịch của lý luận càng có sức mạnh cưỡng bách, hay những chứng minh theo lý luận nhân quả càng hiển nhiên và thực tại của những thí nghiệm càng rõ rệt nếu những phương pháp càng được áp dụng một cách minh mẫn. Đó là sức mạnh của lối tư tưởng khi gặp những giới hạn, tất nhiên đó là lúc bắt đầu cho việc suy tư triết lý đích thực

c) Hiện sinh còn là tinh thần. Qua danh từ này ta nhận ra ý tưởng then chốt trong triết lý của Hegel. Vậy, có thể nói theo quan điểm lịch sử triết học, Hegel là hậu trường tìm năng bao dung Kant hay tinh thần là hậu trường tiềm ẩn bao dung lấy ý thức phổ quát. Nhưng hiện hữu như tinh thần là gì? Đó là ý thức phổ quát , mỗi hiện sinh đều có được những ý tưởng đặc thù, nhờ đó nó có thể lĩnh hội được ý tưởng chung bao hàm tất cả. Ở đây, những ý thức phổ quát hay trí năng phân tán, ly gián đều như được ráp lại, hay liên kết với nhau và như lôi cuốn vào một sự vận hành có tốc lực mạnh của tinh thần. Nếu không may những ý tưởng ấy bị tiêu tán mất thì cả vũ trụ này cũng bị sụp đổ luôn và mọi sự sẽ phân tán thành những thực tại thường nghiệm, tản mát không thể hiểu nỗi nữa.               

Những  ý tưởng ấy có nhiều loại như ý tưởng thực tiễn về nghề nghiệp, nhiệm vụ... trong đó con người tự thực hiện chính mình, lại cũng có những ý tưởng lý thuyết như vũ trụ, linh hồn, sự sống… Những ý tưởng ấy hướng dẫn ta như khích lệ từ bên trong hay như sức hấp dẫn của những toàn diện tượng trưng chứa đựng trong vạn vật. Những ý tưởng này lại không phải những đối tượng khách quan, nhưng chúng xuất hiện thành những sơ đồ và hình thức nên chúng thường thể hiện trong ta như những động cơ hiện diện trong ta để khích lệ ta hành động một cách hiệu lực. Đồng thời chúng vẫn mang tính cách một toàn diện hàm hồ, vô hạn định. Tính cách hàm hồ, vô hạn định ấy nhắc nhở tới cái gì bao dung hơn.               

Nói tóm lại, cả ba hình thái bao dung thể ấy đều là những hình thái nói lên sự lệ thuộc của hiện sinh vào trần gian. Nếu coi những bao dung thể này như những thực tại khách quan thì hình như ở bình diện thường nghiệm, người ta có thể coi hiện sinh như những đối tượng cho sinh vật học, tâm lý học, xã hội học và luân lý học không hơn không kém. Nhưng Hữu của ta không những là đối tượng khách quan như vậy, nó còn là một cái gì khác nữa.

d) Như vậy nói rộng ra, chúng sinh còn là hiện sinh khả thể vì riêng sự hiện hữu của chúng ta là do một nguồn suối ở ngoài và ở bên trên những thực tại của lĩnh vực thường nghiệm, của ý thức phổ quát và tinh thần. Đó mới là thực chất của ta. Thực chất ấy thể hiện ra qua những hình thức sau đây:

         i)  Qua sự bất lực mà con người cảm thấy khi đứng trước chính mình, nghĩa là trong hiện sinh chúng ta cảm nghiệm và thấy một cái gì siêu việt hẳn cuộc sống sinh tồn, sự hiểu biết bằng ý thức và cả bình diện tinh thần.

          ii)  Tuyệt đối được coi như một Hữu đích thực của hiện sinh. Tuyệt đối ấy là căn cứ mà hiện sinh phải đem cả cuộc sống để phục vụ, vì tất cả mọi ý  nghĩa và giá trị của cuộc đời đều do Tuyệt đối ấy mà phát xuất.

           iii)  Trong khích lệ liên lỉ vươn tới nhất trí, vì con người không thỏa mãn  được với một cái nào trong những cái thái bao dung thể, hay tất cả mọi cách thái bao dung hợp lại. Trái lại, họ hằng ước vọng vươn tới được một nhất trí cao cả nhất và chỉ duy có nó là hữu đích thực và hằng cửu.

            iv) Trong một hoài niệm huyền diệu, tương tự như một am hiểu ngấm ngầm ( Schelling ) hay tương tự như kỷ niệm lại những gì họ đã chiêm ngưỡng được trước kia ở một thế giới khác ( Planton )

            v)  Hay trong ý thức họ có về cuộc trường sinh bất tử, nhưng ở đây trường sinh không phải là tiếp tục cùng một cuộc sống như thể hiện dưới một hình thức khác mà như là một sự nương thân trong một trạng thái đời đời, không còn thời gian.

                Như thế, theo những hình thái bao dung  thể của hiện sinh, cái nào cũng hàm chứa  một phân ly chủ thể - khách thể, nhưng phân ly trong một biện chứng giữa chủ thể và khách thể .Ví dụ: Với bao dung thể của chủ thể sinh tồn thì có sự tương hấp của vũ trụ khách quan ngoại tại chung quanh và thế giới nội tâm. Với bao dung thể ý thức phổ quát thì có ý thức và đối tượng của nó tương hấp nhau. Với bao dung thể tinh thần thì có sự tương hấp giữa mỗi ý tưởng trong ta và ý tưởng khách quan xuất hiện ra với ta. Với bao dung thể hiện sinh thì có sự giằng co giữa hiện sinh và siêu việt thể.               

Ở đây hiện sinh và siêu việt thể giáp mặt nhau. Đó là hai đề mục được Jaspers phân tích tỉ mỉ như luôn luôn gắn liền với nhau. Và hình như phải nói rằng: đề mục thứ nhất chỉ có lý do tồn tại trong đề mục thứ hai.  Vì vậy đừng lầm tưởng rằng: Triết lý hiện sinh của Jaspers chỉ suy tư về thân phận con người như lối mô tả hiện tượng luận thuần túy. Trái lại, khi triệt để nhấn mạnh trên tự do của hiện sinh, tác giả không chủ ý dừng lại trên tự do mà  vươn lên một bình diện cao hơn. Vậy hiện sinh thực sự là gì? Danh từ và quan niệm "Existenz"  ( hiện sinh ) được nêu ra ở đây chủ ý tách  biệt với quan điểm chủ tri của triết lý cũ, hiểu như một trí năng hay tinh thần.

Tiếp bước Pascal và Kierkeggard, Jaspers quan niệm chủ thể hiện sinh là khả năng riêng tư nhất nơi mỗi người, để họ có thái độ mỗi khi gặp trường hợp, biến cố và thái độ của người khác trong cuộc sống và trong xã hội.

                Nói cho đúng, danh từ của hiện sinh thường được Jaspers coi như đồng nghĩa với danh từ Nguồn suối, theo đó, hiện sinh phải hiểu là một sức trào vọt từ thẳm sâu tự nguyên ủy của mỗi con người, hay là một tác động nhảy vượt nhờ đó mỗi hiện sinh vượt ra ngoài lĩnh vực thường nghiệm tự lập trên một bình diện cao hơn và khác hẳn. Có thế con người mới tự do.

Tóm lại , qua danh từ hiện sinh vừa nói, ta có thể thấy đặc tính sau đây của nó:

-         Hiện sinh là một đối tượng không thể định nghĩa được, như Jaspers cũng đã viết: "Con người là gì ?" Sinh lý học nghiên cứu thể xác, tâm lý học nghiên cứu tâm linh và xã hội học nghiên cứu xã hội tính của họ…Đó là đường lối khảo cứu con người của khoa học nhân văn. Tuy nhiên chúng cũng chỉ đem lại được những kiến thức tản mát, chứ không thể là con người toàn diện được.

-         Hiện sinh còn được gọi là nguyên ủy và đích thực nhất. (Ở phần sau bài viết, trong đoạn trình bày về tinh thần độc lập của triết lý sẽ nói rõ về lối sống nguyên ủy và đích thực này) Ở đây tác giả chỉ nêu ra những hình thức sống không đích thực có thể phương hại cho tinh thần độc lập cho ước vọng sống đúng nguyên ủy đích thực của nó. “Các chính sách chuyên chế thường đố kỵ tinh thần độc lập nơi mỗi cá nhân, ví dụ một tôn giáo võ đoán khi nó cưỡng bách mọi người phải phục tòng một chân lý duy nhất mà không để cá nhân theo sở thích của riêng họ…"

                Ngoài ra tinh thần độc lập còn có thể mất hút đi trong những tập quán, những khẩu hiệu tuyên truyền thông thường vì nó đã đổ tràn vào cuộc sống hàng ngày, và vì tinh thần độc lập bị nhấn chìm đi trong óc não quần chúng.

-         Hiện sinh còn là một hiện sinh khả thể( ausmoglicher exstenz ) hay hiện sinh bằng dự phóng. Khi nói về hiện sinh là một nguyên ủy ta thường nhìn nó trong dĩ vãng và khi nói về hiện sinh khả thể ta thường hướng về tương lai của nó. Hiện sinh có nghĩa là luôn luôn tôi phải quyết định rằng tôi có hiện hữu đích thật hay không? Và còn phải phá tung mọi chướng ngại vật ngoại tại và nội tại muốn giam giữ tôi lại trong trạng thái tĩnh và thụ động.

-         Rồi từ khả thể, hiện sinh tất nhiên còn là quyết định, theo những yêu sách tuyệt đối. Đây là đặc tính nói lên hiện sinh tự do hơn hết. Nhưng tự do không còn được quan niệm như một vấn đề phải chứng minh nữa, vì thiết yếu tự do không thể chứng minh. Tìm chứng minh tự do là một đường lối ngụy tạo, vì tự do không phải là một vấn đề hay sự kiện phải khám phá mà là một tác động để thực hiện. Ở đây con người bắt gặp được trong chính thâm tâm của mình một cái gì không gặp được ở đâu trong trần thế này  cả. Cái đó vượt hẳn mọi khả năng chứng minh, hiểu biết và đối tượng hóa.               

Nếu vậy, tự do không khác gì chính hiện sinh, hay phải nói tự do là hiện sinh và ngược lại. Cả hai đều hàm chứa những nghịch lý nan giải nhưng là những nghịch lý vẫn hiển hiện giữa lòng hiện sinh tự do. Trước hết, nếu hiện sinh được coi là một sức trào vọt độc đáo thì chính tự do – tác động độc đáo của nó – cũng thể hiện ra như thế vì một đàng cả hai thiết yếu là những sự kiện tuyệt đối, vô điều kiện không lệ thuộc một tất yếu nào cả nhưng một  đàng chúng vẫn bị ràng buộc với một cái gì tất yếu.

                Vậy ta ý thức được rằng: ta tự do là khi ta công nhận là ta phải phục tòng một số yêu sách. Thỏa mãn những yêu sách ấy hay không là quyền ta định đoạt. Nghĩa là chúng ta không thể phủ nhận rằng: chúng ta phải quyết định và mỗi khi quyết định là quyết định về chính mình.

                Như thế tuy tự do được quan niệm như một sự thoát ly mọi ràng buộc của nhiên giới và xã hội trong chính việc lựa chọn lối sống đích thực, hiện sinh đã bó buộc phải phục tùng mọi điều kiện. Tuy sự bó buộc trên chưa phải là điều kiện quá khe khắt hay bất kháng. Phần sau bài viết, khi bàn về yêu sách tuyệt đối, Jaspers thuyết định tính cách bó buộc, tất yếu ấy như sau: “… tuyệt đối chỉ xuất hiện trong sự quyết định của một hiện sinh tức là quyết định  sau khi đã suy nghĩ chính chắn. Nó không thể hiện ra ở lối sống thế này hay thế khác mà là bằng tự do. Nhưng tự do ở đây không phải tự do theo những cố định của bản năng tự nhiên, mà là phải xuất tự căn bản siêu việt (của nó)”.               

Nếu thế, tự do ở đây không còn được hiểu là lối sống bừa bãi, phóng túng mà là một tự do nghiêm nghị vì nó bị gắn liền với một yêu sách tuyệt đối. Vậy, tự do là thiết yếu quyết định và tự quyết định trong yêu sách tuyệt đối. Vì sao vậy? Vì tự do cũng như hiện sinh không phải một thực tại đứng chơi vơi giữa trời, trái lại nó còn gắn liền với siêu việt thể hay đúng hơn, trong nội địa của tự do khi con người tự do hết cỡ, tự do đến kỳ cùng thì không phải đời hết lý sống như những hư vô thuyết chủ trương.

                Trái lại, càng tự do lựa chọn và quyết  định về chính mình thì hiện sinh  tự do càng khám phá thấy một cái gì càng bao dung hơn mình. Bởi chúng ta biết, tự ta quyết định chứ chúng ta không lệ thuộc định luật thiên nhiên  một cách máy móc, nghĩa là ta tự do hơn sinh vật, nhưng tự do đó không tự ta mà có, vì khi tự do, ta tự cảm thấy ta là một tặng vật cho chính ta. Nói tóm, tự nơi sâu kín của lòng người luôn luôn thao diễn một sự giằng co khủng khiếp, triền miên giữa hiện hữu thời gian và hiện hữu với hằng cửu siêu việt.

Thêm vào đó, những giằng co giữa hiện sinh với vũ trụ thường nghiệm, với những biến cố bi thảm của cuộc đời và sự giằng co với người khác còn tăng vẻ hi hữu và bi đát lên gấp bội. Đó là đề mục về sử tính ( geschichtlickeit ) và những hoàn cảnh giới hạn bất dịch ( grenzsituationen ) và về thông cảm ( kommunication ).   

- Quan niệm “sử tính” thường đi đôi với quan niệm “tùy cảnh” của G.marel. Vì hiện sinh thiết yếu còn là sống trong hoàn cảnh như ở trên đã nói sơ qua về Dasein. Vì thường thường hoàn cảnh được hiểu theo nghĩa một vị trí không gian, chỗ tôi ngồi, đứng hay nơi chôn nhau  cắt rún…Nhưng ở đây hoàn cảnh được hiểu là hoàn cảnh riêng tư, độc đáo của mỗi con người, không thể thay thế bằng hoàn cảnh nào khác được, vì hoàn cảnh này không phải từ ngoại tại mà đến. Do đó, mỗi hoàn cảnh còn là hoàn cảnh giới hạn ( grenzsituation ) như những khuôn khổ giam hãm mỗi hiện sinh. Những hoàn cảnh ấy rất nhiều và phức tạp, trong đó có những hoàn cảnh thay đổi luôn, mỗi hoàn cảnh còn có thể được thay thế bằng một hoàn cảnh khác, lỡ việc này tôi có thể toan tính việc khác….và cứ như thế mãi. Nhưng nếu hoàn cảnh có thể thay đổi được mãi như vậy thì chính tôi cũng không ngớt thay đổi, chuyển hóa từ hoàn cảnh này sang hoàn cảnh khác liên miên. Đó là một hoàn cảnh được Jaspers gọi là hoàn cảnh giới hạn nền tảng cho mọi hoàn cảnh đặc thù đến sau.               

Những hoàn cảnh giới hạn ấy thường có tính cách tất định như mỗi con người sẽ sinh trưởng ra tại một nơi này chốn kia, do những cha mẹ, bà con không cho mình lựa chọn, hay mỗi người đều mang cho mình một xứ mệnh hên hay xui, may mắn hay không may mắn là những gì được coi như tử vi của mỗi hiện sinh. Những hoàn cảnh ấy, mỗi con người không thể rủ bỏ hay phủ nhận được nên đành phải chấp nhận chúng y như sinh vật sống với bản năng, nhưng hiện sinh còn có thể chấp nhận những hoàn cảnh ấy bằng tự do. Hơn nữa, ngay với những gì xảy ra tình cờ, con người còn có thể coi chúng như những sự kiện không tất định, nên họ có thể không bi quan ủy mị mà lại can trường chấp nhận chúng.               

Do đó, có thể nói sử tính trước hết không là gì khác cho bằng hoàn cảnh giới hạn hoàn cảnh với tính cách như một tất định mà hiện sinh chịu đựng nhưng lại chịu đựng một cách tự do như một thành phần của chính mình. Tiếp đó còn phải thêm vào ý nghĩa sử tính ấy mấy đặc điểm sau đây:

-         Sử tính còn là tình trạng dung hòa hữu thường nghiệm với hiện sinh, nghĩa là tuy cũng như sự vật, mỗi hiện sinh đều sinh ra và mang theo mình một số những đặc tính cố định trong hữu thường nghiệm của mình, nhưng đồng thời hiện sinh còn chấp nhận những cái đó bằng chính cuộc đời của mình, là sống với chúng và tìm cách thăng hoa chúng.  Do đó sử tính cũng đồng thời là sự dung hòa được cả tự do và những gì bó buộc tất yếu nhưng như thế chưa đủ.

-         Sử tính còn là dung hòa được cả thời gian và hẳng cửu. Vì sử tính là một “khoảnh khắc” (instant) hiện sinh như Kierkeggad nhận xét về cuộc sống hiện thế của người tín hữu: “chúng ta quyết định trong thời gian hiện hữu” ( nous decidons dans le temps de notre eterenite ). Trong khi sống đầy đủ ý nghĩa của lịch sử, ta còn phải vượt qua lịch sử để vươn lên tới đời đời”

                Như thế hoàn cảnh giới hạn và sử tính là hai yếu tố đi song song nhau. Về hoàn cảnh giới hạn ấy, Jaspers cũng đã viết trong triết học nhập môn như sau:“Hãy chú ý số phận chúng ta, tất sẽ thấy rằng nó bị giam hãm trong những hoàn cảnh cố định. Hết hoàn cảnh này đến cơ hội khác. Mỗi cơ hội để lỡ là mỗi cơ hội không bao giờ trở lại. Tự tôi có thể dấn thân thay đổi một hoàn cảnh.”Nhưng có những hoàn cảnh thiết yếu không thể thay đổi, tuy bên ngoài có vẻ thay đổi chút ít hay chúng không phô trương hết tiềm lực của chúng. Đó là những hoàn cảnh giới hạn bất định như chết, đau khổ, chiến đấu, lệ thuộc những cảnh ngộ bất ngờ, và lẩn quẩn trong xiềng xích của tội lỗi”    Đó là tình trạng giằng co giữa hiện sinh và những hoàn cảnh giới hạn.

Nhưng bên cạnh đó, còn sự giằng co giữa hiện sinh và những người khác nữa mà Jaspers gọi là sự thông cảm. Vì ở đây mỗi hiện sinh đều là hiện sinh và thực hiện hết ý nghĩa làm người của mình đối với người khác nữa chứ không phải là như hai sự vô linh nằm bên nhau nên cuộc sống giữa hai bên phải được đập theo một nhịp biện chứng bằng trao đổi, bằng hiểu biết lẫn nhau, bằng tranh chấp nhưng tranh chấp trong một tình huynh đệ. Đây là tình trạng thông cảm giữa hiện sinh với hiện sinh được Jaspers  coi là một nguồn suối cần thiết cho  thời đại ta. Ông viết : “Ở đây tranh đấu là trang đấu trong tình huynh đệ . Nhưng vừa tranh đấu vừa thỏa thuận trao đổi khí giới cho nhau . Chỉ trong thông cảm như thế tự do sống bên cạnh con người tự do. Đặc biệt của sự thông cảm này sau cùng còn dẫn đến một tinh thần bao dung về tông giáo ( tolerance religieuse ) rất cần cho thời đại  và những dân tộc cuồng tín :"...triết lý đòi buộc phải luôn luôn tìm sự thông cảm và người ta phải mạo hiểm để vươn tới sự thông cảm mà không trù trừ, người ta không được tự quyết vì tự quyết là kiêu hãnh, tự mãn và luôn luôn đầu thai vào những hình thức giả mạo để áp đảo người khác".                

Đến đây, ta đã lược tóm được tất cả những khía cạnh phức tạp của hiện sinh  và lồng chúng trong viễn tượng của vấn đề sự hữu. Vậy theo những phân tích trên, những hình thái hữu của vũ trụ và hiện sinh đều dẫn đến thất bại, nên vũ trụ và hiện sinh đều phải được gắn liền với một hữu cao hơn - Hữu ấy là HỮU TỰ TẠI, là đối tượng cho siêu hình học. Đó là chuẩn đích tối hậu cho hữu thường nghiệm và hữu hiện sinh và là cứu cánh cho niềm tin triết lý. Jasspers goi hữu tự tại ấy là Siêu việt thể ( transecendens ) và siêu hình học là con đương đưa tới đó. Nghĩa là danh từ siêu việt thể được dùng thay cho danh từ Tạo Hóa/Thượng đế/Thiên chúa..., còn danh từ siêu hình học thay cho danh từ đức tin. Do đó , jaspers  đã nêu lên quan niệm niềm tin triết lý ( der philosophische glaube ) chống lại đức tin võ đoán. (Điều này được ông trình bày tỉ mỉ và liên hệ đến vấn đề triết lý ánh sáng). Bây giờ chúng ta hãy bắt đầu xét xem:

 TRIẾT LÝ LÀ GÌ ?

      Người ta thường không đồng ý với nhau về vấn đề triết lý là gì hay triết lý có giá trị  gì? Vì có người cho rằng: Triết lý tiết lộ những bí mật toàn diện. Người khác lại nhận thấy triết lý là lối suy luận vô căn cứ, rồi họ bỏ qua luôn không đếm xỉa gì đến nữa. Có người lại coi triết lý là một cố gắng đầy ý nghĩa của những thiên tài, người khác lại khinh thường triết lý là một lối suy luận chủ quan, cố chấp, vô ích do một số đầu óc mơ mộng nghĩ ra. Có người cho rằng: Triết lý liên quan đến vận mệnh của con người nên triết lý phải giản đơn, ai ai cũng hiểu. Người khác lại tưởng rằng: Triết lý quá khó, không thể học hỏi hay sưu tầm được… Như thế, danh từ triết lý bao hàm một lãnh vực khá rộng nên mới thấy nhiều nhận định mâu thuẫn như trên.

 Còn nói  khoa học với triết lý, thì những ai có đầu óc khoa học đều thấy triết lý không đem lại một kết quả hiển nhiên hay kiến thức chính xác nào cả. Khoa học ngành nào cũng nắm được những kiến thức chắc chắn và được mọi người chân nhận. Trái lại, triết lý qua bao nhiêu nỗ lực, kể đã hàng ngàn năm vẫn chẳng thành tựu gì. Không một ai là không thấy rằng: Trong lãnh vực triết lý không bao giờ có sự đồng tình nhất trí để có thể thiết lập một số kiến thức chính xác khách quan. Một kiến thức nào bất cứ, hễ đã căn cứ trên những chứng minh chính xác, bất kháng thì không còn là triết lý nữa mà là chân lý của khoa học. Như thế, triết lý ấy đã thuộc lãnh vực trí thức riêng biệt của khoa học rồi.

             Nhưng khác với khoa học, tư tưởng triết lý hình như không tiến bộ gì cả. Dĩ nhiên chúng ta biết nhiều hơn Hippocrate ( một y sĩ Hy lạp ) nhưng chúng ta không thể tự hào đã vượt xa hơn Platon. Có chăng chúng ta chỉ hơn tiên sinh về những kiến thức khoa học, còn những gì thuộc phạm vi sưu tầm triết lý đúng lý nghĩa, có lẽ chúng ta chỉ gần theo kịp tiên sinh mà thôi.

             Khoa học thì được mọi người công nhận. Trái lại, triết lý dưới bất cứ hình thức nào cũng không thể được mọi người nhất loạt đồng tình. Bản tính của triết lý là như thế nên những gì tìm tòi và chinh phục được ở địa hạt triết lý đều không có tính cách đích xác như khoa học. Đây là một công cuộc tự kiểm thảo và kết quả của nó chi phối cả số mệnh của con người. Hơn nữa những kiến thức khoa học chỉ hạn định trong những đối tượng đặc thù mà không liên hệ gì đến từng cá nhân. Trái lại những kiến thức triết lý lại liên hệ đến toàn diện sự hữu, tức là những gì liên hệ đến con người và vì con người. Ở đây, những chân lý khi bừng sáng lên có thể xuyên tới những nơi sâu kín hơn  mọi kiến thức khoa học.

             Muốn xây dựng một hệ thống triết lý thì tất yếu phải cần tới khoa học, nhưng hướng đi của triết lý lại phôi thai từ một nguồn suối khác. Chiều hướng ấy đã xuất hiện trước mọi khoa học ngay lúc con người vừa tự phản tỉnh. Còn nói về triết lý thông thường, ta thấy có những đặc điểm như sau:

 1. Trong triết lý, ai ai cũng cảm thấy như mình có đủ khả năng suy tư. Trái lại trong khoa học cần phải nghiên cứu thực tập theo phương pháp. Nhưng trong triết lý ai ai cũng có tham vọng tự tìm hiểu và được quyền tham gia những cuộc tranh luận mà không cần tập sự  vì ai ai cũng cảm thấy mình mang thân phận làm người với số kiếp và kinh nghiệm riêng tư của mình. Đó là một sự đòi hỏi rất chính đáng, nghĩa là ai cũng có thể triết lý. Vì những đường lối phức tạp nhất của triết lý (ví như đường lối mà các triết gia chuyên môn đã theo đuổi) chỉ có nghĩa khi chúng quy hướng về thân phận con người. Mà thân phận làm người chỉ được thể hiện tùy ở cách thái mỗi người nắm chắc sự hữu và nhân cách của mình.

2. Ở bất cứ thời nào, hễ suy tư triết lý là phải bắt nguồn từ bản ngã và ai ai cũng dấn thân vào đấy. Một dấu hiệu chắc chắn khiến con người có thể tìm thấy ở chính mình nguồn suối của mọi suy tư triết lý là những những thắc mắc của trẻ em. Người ta đã từng kể cho trẻ em những lời nói có ý nghĩa rằng em là một kẻ khác. Nhưng không hiểu sao, em lại cứ là em? “Như thế đứa trẻ như linh cảm được nguồn suối của mọi chân lý. Đó là ý thức về sự hữu nhờ sự nhận thức về chính mình, nó ngỡ ngàng trước cái ngã huyền bí mà không giải đáp nỗi. Đứng trước huyền bí ấy nó cứ thắc mắc hoài!

             Hay, khi nghe kể lịch sử Sáng thế: “Thoạt kỳ thủy Thượng đế đã tạo dựng trời đất”. Một em bé hỏi: “Vậy trước đó có gì không?”  hỏi thế, em nhỏ đã nhận thấy nảy ra muôn vàn câu hỏi khác. Và như thế nó cũng nhận ra rằng: Trí khôn con người  tra hỏi không biết đâu là cùng. Và rồi con người cũng không bao giờ có giải đáp thỏa đáng vì ai ai cũng nhận thấy rằng vũ trụ này không biết tự đâu mà có.

              Tóm lại, với những ý kiến triết lý thông thường vừa kể trên có thể giúp xây dựng được một nền triết lý sơ đẳng. Nghe thế có người sẽ vội bảo: Trẻ em chỉ học lại những gì chúng đã từng nghe thấy ở cha mẹ hay người lớn nói ra. Nhưng đứng trước những tư tưởng sâu sắc như vậy không thể nói được rằng chúng đã học ở ai cả. Người khác lại cho rằng: Trẻ em chưa thể có được những ý nghĩ triết lý sâu xa như thế, chẳng qua chỉ là sự tình cờ.

             Nếu nghĩ thế, người ta đã quên rằng: Trẻ em thường sinh ra với một thiên bẩm tính. Thiên bẩm tính ấy đã dần dà mất đi khi đứa trẻ khôn lớn. Như thế, cùng với năm tháng, trẻ con đi vào cuộc đời khuôn khổ đầy quy chế, đầy dư luận phù phiếm, đầy giả dối và thành kiến… chúng như đánh mất hẳn thiên bẩm tính tự nhiên để tiếp thâu những gì do cuộc đời biến thái đem lại mỗi giây phút. Bấy giờ chúng ta cũng nghĩ, cũng nhìn, cũng tra vấn… nhưng rồi mọi điều ấy đều bay vù mất đi. Chúng ta như để chìm vào quên lãng với những gì đã đột khởi ở lòng ta trong những giây phút thiêng liêng nào đó. Rồi về sau ta mới ngạc nhiên khi người ta kể lại những điều mình đã nhìn, đã nghĩ, đã thắc mắc… ngày xưa.

3. Không những xuất hiện nơi trẻ em, một nền triết lý bắt nguồn tự nguyên ủy còn xuất hiện nơi những bệnh nhân tinh thần. Năm chừng mười họa, chúng  ta nghe họ nói được những chân lý cao siêu. Ví dụ: Vào những thời kỳ xuất hiện những triệu chứng cuồng loạn, họ tiết lộ những bí mật siêu hình kỳ quái. Nhưng hình thái, ngôn ngữ của họ trong những lúc ấy nếu phổ biến ra được cũng không mang một ý nghĩa rõ rệt nào cả, ngoại trừ trường hợp đặc biệt của thi sĩ Hoelderlin  và họa sĩ Van Gogh .Tuy nhiên khi chứng kiến tiến trình ấy, ta có cảm tưởng như thấy tận mắt bức màng che phủ cuộc sống thường nhật của ta bị xé toang. Ngoài ra, những con người lành mạnh cũng có kinh nghiệm thấy rằng: Thoạt vừa thức giấc, họ có cảm giác như khi ngủ đã hiểu được những gì kỳ diệu sâu xa lắm. Nhưng khi tỉnh táo hẳn, họ không còn hiểu gì nữa mà chỉ còn những cảm giác huyền ảo. Nên thực là thâm trầm ý nghĩa câu ngạn ngữ: “Chân lý thoát ra từ cửa miệng trẻ em và người điên dại”. Tuy đấy không phải là những sáng tác độc đáo có thể kiến thiết thành tư tưởng triết lý cao xa vì sáng tác thực thụ chỉ có một số ít trí óc vĩ đại mới làm nổi.

 4. Là người, không một ai bỏ qua triết lý được, vì thế mới thấy, triết lý xuất hiện khắp nơi và tồn tại mãi mãi. Như thế đã rõ, không ai là không triết lý nhưng cũng cần xem xét người  triết lý! Vậy, phải nói rằng, chính cuộc hành trình  triết học đã đem lại cho con người nguồn an ủi vô tận. Hơn nữa, trong những giây phút thiêng liêng, con người còn được hoàn toàn  toại nguyện. Nhưng toại nguyện ở đây không phải như khi thu lượm được một kiến thức đích xác hoặc khi được tuyên xưng đức trí, tài năng.... Trái lại, ở đây toại nguyện là khi trong trần thế này, con người thấy thực hiện được ý nghĩa khi đã nhận được ánh sáng của một sự hữu soi cho. Bắt gặp được ánh sáng của sự hữu ấy trong một cảnh ngộ đặt biệt nào đó trong cuộc sống, đó chính là ý hướng của mọi cố gắng triết lý.

             Tóm lại, hành trình luôn mãi và tìm tòi được an ủi toại nguyện trong giây phút thiêng liêng cũng không phải những định nghĩa của triết lý. Vì triết lý không đứng trên hay ngang hàng với cái gì cả. Triết lý cũng không do cái gì khác phát sinh. Trái lại, triết lý chỉ là triết lý bằng thực hiện, triết lý là cái gì mà chỉ qua thực nghiệm mới hiểu được. Nhờ kinh nghiệm người ta mới nhận thấy rằng: Triết lý vừa thể hiện tư tưởng linh động vừa suy tư về suy tưởng linh động vừa là hành động vừa là thái độ giải thích cho hành động.

             Như thế, chỉ nhờ kinh nghiệm bản thân, mỗi con người mới nhận thức được đâu là bản chất triết lý ở đời bởi có nhiều cố gắng định nghĩa triết lý nhưng không nghĩa nào thành công.

             Ngoài những điều trên còn cần tới những phương thức khác để diễn tả ý nghĩa của triết lý. Nhưng không một phương thức nào diễn tả nỗi ý nghĩa ấy và cũng không có một phương thức nào trội vượt cả. Ngày xưa, theo đối tượng thì người ta định nghĩa triết lý là biết được những vấn đề về thần minh và nhân loại hay biết về sự hữu theo tính cách là sự hữu. Theo mục đích , thì triết lý được coi là học để biết chết hay triết lý là biết dùng tư tưởng để tìm hạnh phúc hoặc để thành thần. Sau cùng theo nội dung, người ta định nghĩa triết lý là lối biết vượt trên mọi lối biết, là nghệ thuật vượt trên mọi nghệ thuật, hay đúng hơn, triết là một môn học không bị hạn hẹp vào một địa hạt riêng biệt nào cả. Ngày nay, người ta thường nói về ý nghĩa triết lý như sau:

             Triết lý là muốn nhìn thấy sự hữu nguyên thủy, là muốn lý hội được sự hữu ấy nhờ sự tự phản tỉnh của tôi với tôi mỗi khi tôi suy tư bằng phản tỉnh.

             Hay, triết lý là mở đường cho mỗi cá nhân tiến sâu vào bao dung thể hay triết lý là dám đối thoại với người khác bằng một tinh thần chiến đấu huynh đệ về bất cứ một vấn đề nào.

             Tóm lại triết lý là đường dẫn, nó hướng con người về trọng tâm, nơi đây họ mới nhận thức được chính họ trong khi dấn thân vào cuộc đời.

"Như thế đã rõ dưới hình thức một vài tư tưởng đơn giản và hấp dẫn, triết lý xuất  hiện với bất cứ ai kể cả con nít, Tuy nhiên, việc suy diễn triết lý đòi hỏi  phải cố gắng liên lỉ và phải bắt đầu lại luôn mãi mới hy vọng đạt một hệ thống hợp thời". Chính nhờ đó, triết lý đã xuất hiện trong những sáng tác của những đại triết gia và hình thức âm vọng trong các tác phẩm của triết gia trung bình. Dưới hình thức nào cũng được, ý thức phải cố gắng để triết lý không thể mai một đi được, khi con người còn là con người.

Nhưng không phải sau này triết lý mới bị công kích kịch liệt đến thế. Từ ngàn xưa người ta đã lên án toàn diện triết lý như một đồ thừa thải và nguy hại: Triết lý làm gì? Có cứu nguy, cứu đói... được không? Ngoài ra triết lý còn tỏ ra bất lực trước những nhu cầu cấp bách và thực dụng của cuộc sống hàng ngày. Thalès, nhà triết học cổ nhất Hi Lạp bị cô đầy tớ mỉa mai khi ông sẩy chân sa giếng vì nhìn mây gió. Cô gái tự hỏi: Không hiểu ông hiền triểt này lại lo chuyện gì xa xôi mà vụng về sống đến thế?

          Nếu bị công kích như thế, đáng lý ra triết lý phải tự biện hộ. Nhưng không thể, vì triểt lý không đề xướng ra một chứng cứ vụ lợi nào để bảo đảm cho lý do tồn tại của mình cả. Trái lại triết lý chỉ tồn tại là vì bao giờ trong con người  cũng tiềm chứa những khả năng triết lý rất hồn nhiên. Nhưng khả năng ấy lại chỉ để bênh vực cho một lập trường vô vị lợi, không tính toán hơn thiệt, mà chỉ trú trọng tới con người. Và nó cũng biết rằng: triết lý sẽ tồn tại mãi mãi bao lâu còn có người trên mặt đất. Chính Mác-xít và Phát-xít chủ nghĩa cũng biện hộ cho triết lý. Vì những chủ nghĩa ấy cũng phải được suy diễn thành hệ thống triết lý sao cho thích hợp với những chuẩn đích thực tiễn, tuy đó chỉ là những căn bản của triết lý, nếu xét theo những kết quả họ nhằm. Vì thế chính những chủ nghĩa ấy lại biện hộ cho sự cần thiết bất kháng của triết lý. Nghĩa là luôn luôn con người cần triết lý.

          Nhưng triết lý không thể đấu tranh, không thể tự biện cho mình mà triết lý chỉ có thể cảm thông. Triết lý không đề kháng khi bị phủ nhận, không tự đắc khi được tán dương. Nhưng trên một bình diện cộng đồng thì nơi thâm sâu của lòng người, mỗi cá nhân đều cảm nghiệm được triết lý.

          Đã từ hai ngàn rưỡi năm nay, một nền triết lý cao siêu, có hệ thống mạch lạc đã xuất hiện ở Tây Phương, ở Trung Hoa cũng như ở Ấn Độ. Đó là một truyền thống vĩ đại được ký thác cho chúng ta như một di sản tinh thần. Tuy khác nhau về những mâu thuẫn, những tranh biện xung khắc, nhưng chúng ta vẫn nhận thấy rằng căn bản vốn có một cái gì độc nhất mà không ai có thể sở hữu được, nhưng bất cứ một suy tư triết lý chính đáng nào cũng đều phải quy vào đấy: đó là triểt lý nhất quán và vĩnh cửu (Philosophia perennis). Vậy, để suy tư triểt lý của chúng ta được minh xác và đạt tới được cốt yếu, chúng ta luôn luôn phải quay về với căn bản truyền thống ấy. Ta phải xét xem có mấy nguồn suối phát sinh ra triết lý.

 MẤY NGUỒN SUỐT PHÁT TRIỂN SINH RA TRIẾT LÝ?

-         Khởi điểm hay nguồn suối.

Nếu nói về khởi điểm thì triết lý đã khởi phát thành lịch sử có hệ thống từ hai ngàn năm trăm năm nay và hơn nữa, dưới hình thức tư tưởng huyền thoại. Đó là khởi điểm nhưng nguồn suối thì khác.

     Khởi điểm theo thời gian vật lý chỉ cung cấp cho hậu lai những thành tích tinh thần đã thâu hoạch được. Trái lại, NGUỒN SUỐI (ta cần nói ở đây) là nguyên ủy phát sinh động lực liên miên thúc đẩy con người triết lý. Nhờ đó, triết lý ngày nay mới gọi được là thiết yếu và triết lý ngày xưa mới có lý do lịch sử của nó.

-         Mấy nhận xét cố hữu về NGUỒN SUỐI triết lý.

Vậy có thể nói có nhiều nguồn suối phát sinh triết lý như:

o       Có ngạc nhiên thường con người mới tìm tòi để hiểu biết.

o       Có hoài nghi không dám chắc so với những điều mình biết, con người mới bỏ cuộc kiểm thảo và tìm đạt cho tới những gì chính xác, minh bạch.

o       Sau cùng một đôi khi có bị lung lạc và tự cảm thấy mình như sa sẩy, con người mới biết tự vấn.

Đó là những yếu tố thường được gọi là NGUỒN SUỐI CỐ HỮU của triết lý. Nhưng chúng ta cần minh giải thêm.

1) Platon chủ trương rằng: Nguồn suối phát sinh triết lý là biết ngạc nhiên, ví dụ khi nhìn “cảnh tượng hùng vĩ của các tinh tú, của mặt trời và thiên khung” con người còn ước muốn thám hiểm cả hoàn vũ. Từ đó phát sinh ra triết lý “như một tặng vật quý báu nhất thần minh dành cho con người!” Aristote cũng nói: “Chính sự ngạc nhiên thúc đẩy con người triết lý: thoạt tiên họ bỡ ngỡ trước những sự vật kỳ lạ họ bắt gặp, dần dà tiến xa hơn, họ đặt những câu hỏi về biến tượng của mặt trăng, về sự vận chuyển của mặt trời và các tinh tú, sau cùng là về sinh thành của vũ trụ”.

     Ngạc nhiên là đường dẫn tới tri thức vì ngạc nhiên là biết mình dốt. Và nhờ đó, thái độ hiểu biết ở đây rất thuần túy (biết để biết) “chứ không phải để cầu lợi”. Vì triết lý còn là sự phản tỉnh để thoát ly mọi ràng buộc với cuộc sống tầm thường hàng ngày. Phản tỉnh ấy xuất hiện là khi nhìn sự vật, trời đất vũ trụ với thái độ vô tư, ta tự hỏi: “Tất cả những cái đó có ý nghĩa gì không? Tại sao chúng có? Hỏi thế nhưng ta không cầu lợi, chỉ hỏi vì cần hỏi, thế thôi!”.

          2)Nhờ bỡ ngỡ và ngạc nhiên mà biết được một ít sự thật rồi, nhưng chưa biết chắc chắn thì còn phải hoài nghi. Quả thế, ta biết rất nhiều nhưng nếu kiểm thảo lại  ta sẽ thấy không có gì xác đáng cả ví dụ những tri giác đều bị giác quan chi phối nên chúng có thể lừa dối ta, vì thực sự chúng không phù hợp với những thực tại ngoại tại, những tri giác ta có về chúng. Cả đến những hình thức tư tưởng của chúng ta cũng chỉ là hình thức riêng của trí năng chúng ta. Chúng lại cấu kết với nhau thành những mâu thuẫn nan giải. Luôn luôn quyết lý này phản lập với quyết lý khác. Vì vậy nếu muốn triết lý, ta phải biết hoài nghi toàn diện nữa; hai là phải tìm ra được một căn bản đích xác tuyệt đối, bất kháng.  Như với Descartes:“Tôi suy tư, vậy tôi có” là một căn bản bất kháng, khi ông khám phá thấy rằng: Mọi cái khác đều đáng phải hoài nghi cả. Ông lý luận: Đối với những điều tôi biết nếu có hoàn toàn sai lầm đi nữa, nhưng sự kiện “tôi có” không tài nào và không bao giờ tôi lầm được, dầu có ai cố ý đánh lừa tôi.

     Tóm lại, hoài nghi có phương pháp như vậy lại đẻ ra óc biết phê bình những điều ta biết, thế nên nếu không hoài nghi triệt để, thì không bao giờ triết lý thực thụ được. Nhưng điều cần là phải biết hoài nghi giúp ta khám phá được căn bản bất kháng lúc nào và như thế nào?

     3)Trong khi tìm hiểu vạn vật ngoại tại và hoài nghi tất cả để khám phá ra một căn bản bất kháng, những lúc ấy, tôi còn bận bịu với ngoại tại, chưa suy tưởng đến bản thân tôi, tới cứu cánh, tới hạnh phúc và sự giải thoát của tôi. Trong những lúc đó tôi lại muốn quên bặt tôi đi, để hiểu biết những gì mới lạ.

     Nhưng khi nào tôi mới bắt đầu ý thức về tôi trong hoàn cảnh của tôi, thì mọi sự sẽ thay đổi.

     Epictète, một triết gia khắc kỷ đã nói: “Nguồn suối triết lý (có được) là nhờ khi ta thấy nhu nhược bất lực”.Vậy làm thế nào thoát ly được tình trạng bất lực đó? Nhà hiền triết ấy trả lời: “Tôi phải bỏ qua những gì tôi bất lực vì lẽ tất nhiên không làm nổi. Ngoài ra, tôi phải thực hiện cả nội dung, cả hình thái của chúng dưới ánh sáng minh bạch và tự do”. Vậy

 Thân phận con người, có phải là những hoàn cảnh giới hạn bất dịch?

Hãy chú ý tới số phận chúng ta, sẽ thấy ngay rằng nó bị giam hãm trong những hoàn cảnh cố định. Hết hoàn cảnh này lại đến cơ hội khác. Mỗi cơ hội để lỡ là một cơ hội không bao giờ trở lại. Tự tôi, tôi có thể dấn thân thay đổi một hoàn cảnh.

     Nhưng có những hoàn cảnh thiết yếu không thể thay đổi, tuy bên ngoài có vẻ thay đổi chút ít hay chúng  không phô trương hết tiềm lực của chúng. Đó là những hoàn cảnh giới-hạn bất-dịch như chết, đau khổ, chiến đấu, lệ thuộc những cảnh ngộ bất ngờ, lẫn quẩn trong xiềng xích của tội lỗi. Những hoàn cảnh nền tảng của cuộc đời ấy, ta gọi đó là những giới hạn  bất dịch, tức là những hoàn cảnh bất khả vượt và bất khả di dịch. Ý thức về chúng là khám phá ra được nguồn suối sâu thẳm nhất, khích lệ con người triết lý. Ý thức ấy có giá trị ngang hàng với ngạc nhiên và hoài nghi nói trên. Nhưng thường ngày, ít khi chúng ta nghĩ tới những giới hạn ấy. Chúng ta nhắm mắt sống không đếm xỉa gì tới chúng, tưởng rằng chúng ta không phải chết, chúng ta không tội lỗi và chúng ta không vật vờ trôi theo số mệnh. Rồi chỉ lo những chuyện trước mắt và nhằm mưu sinh, chúng ta mới trù tính công việc làm ăn mà thôi.

     Ngoài ra đối với những hoàn-cảnh giới-hạn bất dịch ta lại phản ứng một cách khác: hoặc ta lơ là chúng đi, hoặc không lơ là được mà phải nhìn mặt chúng thì ta thường đâm ra thất vọng rồi tự hồi phục, nghĩa là (nhờ ý thức về giới hạn bất-dịch) ta thay đổi quan niệm về hệ Hữu và do đó ta mới sống là chính ta.

-         Trần gian không có gì đáng tin cậy cả.

Có thể hiểu rõ thân phận con người hơn, nếu nhận thức được rằng: trần gian này không có gì đáng tin cậy cả. Khi ta không thắc mắc như trần gian này có lý do tự tại của nó rồi. Nên khi vui sướng, ta vui hết cỡ, không còn e dè chi nữa, chỉ biết hiện tại. Cả khi đau khổ, nhu nhược bất lực, ta lại chỉ biết thất vọng, nhưng khi giờ phút thất vọng qua đi, ta tự lãng quên rồi lại buông theo nhàn lạc.

Qua những biến cố trên, con người càng ngày càng thêm kinh nghiệm : bị đe dọa họ tìm thế đứng, họ chế ngự thiên nhiên, tổ chức cộng đồng để bảo vệ cuộc sống.

Chiến thắng thiên nhiên con người bắt thiên nhiên phục vụ mình với sự giúp đỡ của tri thức và kỹ thuật.

Tuy có chế ngự được thiên nhiên phần nào nhưng vẫn còn những bất ngờ có thể xảy ra. Mà bất ngờ còn thì nguy hiểm vẫn còn! Và nếu vậy con người vẫn thất bại trên mọi bình diện: Con người vẫn phải làm ăn lam lũ, già đi, bệnh tật và chết chóc. Những căn bệnh ấy không bao giờ diệt trừ hết được. Tuy chế ngự được thiên nhiên cũng đã đem lại phần nào bảo đảm nhưng thực ra mới giảm thiểu được một phần nghìn muôn vàn bấp bênh. Hơn nữa, để thu hẹp và chấm dứt mâu thuẫn giữa người với người, người ta tổ chức những cộng đồng để tương trợ cho nhau.

Tuy nhiên vẫn chưa hết bấp bênh: Vì công bình, tự do chỉ có thể có trong mỗi quốc gia là khi mỗi công dân biết cư xử với công dân khác, hợp với tinh thần chân thật tuyệt đối. Chỉ trong trường hợp ấy mọi người như một mới có thể cùng nhau đề phòng sự bất công có thể xảy đến cho mỗi người. Nhưng trong thực tế chưa bao giờ có như thế cả! Tinh thần đoàn kết có sức thu hút rất nhiều người chung quanh một nhân vật duy nhất giữa bao nhiêu đồng loại khác trong những giờ phút nghiêm trọng, thất vọng nhất, đã chỉ có thể có được trong những đoàn người rất hạn hẹp nơi một vài cá nhân lẻ tẻ. Không một chính phủ, không một giáo hội, không một tổ chức xã hội nào có thể là đảm bảo tuyệt đối cả. Mộng đẹp ấy chỉ có thể xảy ra ở thời bình khi không có gì trở ngại cả.

Sau cùng trong trần gian này, có lẻ còn xót lại được một ít bảo đảm đáng tin cậy, đáng tín nhiệm như: quê hương đất tổ, cha mẹ tổ tiên, anh em chị em, bạn hữu và người bạn trăm năm. Hơn nữa còn có cả một truyền thống dài dòng như tiếng mẹ đẻ, tín ngưỡng, những sáng tác của tư tưởng gia, của thi nhân và nghệ sĩ. Nhưng tất cả nền truyền thống ấy đều không đem lại một bảo đảm nào cả. Nên chúng cũng không đáng tin cậy. Vì thực ra chúng vẫn còn là những công trình của loài người chứ chưa thấy Thượng đế đâu cả. Nên truyền thống nào cũng vẫn còn làm ta thắc mắc nghĩa là trong khi hướng về truyền thống, con người còn phải tìm được ở chính mình sự bảo đảm, sự Hữu và nghị lực nơi chính mình. Tóm lại, hình như một bàn tay vô hình mà có uy tín luôn luôn chỉ thị cho ta rằng: Không được tin cậy và thỏa mãn với thực tại trần gian nào cả. Nghĩa là bàn tay ấy chỉ cho ta một cái gì khác ngoài trần gian này.

-         Cảm nghiệm thất bại và bắt đầu ý thức.

Những hoàn-cảnh giới-hạn bất-dịch như chết bất ngờ, tội lỗi và không thể tin cậy thế gian, tất cả đều nói lên thất bại của tôi. Vậy trước sự thất bại tuyệt đối hiển nhiên, bất kháng ấy, tôi phải làm gì ?

-         Chủ nghĩa khắc kỷ (Stoicisme) khuyên nhủ con người hãy trở về sống theo tự do là tự do tư tưởng. Nhưng tự do tư tưởng cũng không đủ, triết lý khắc kỷ đã lầm. Họ đã không nhìn thấy bất lực tận căn của con người. Họ không nhận thấy rằng tư tưởng còn lệ thuộc, vì tự nó tư tưởng không có nội dung, phải căn cứ vào một cái gì khác nó. Chủ nghĩa khắc kỷ cũng đã không thấy rằng: Con người tư tưởng lắm khi còn có thể ra điên !

     Nếu vậy chủ nghĩa khắc kỷ đẩy ta vào thế cô đơn : Tư do tư tưởng mà vô căn cứ. Ở đây mọi hi vọng đều tiêu tan hết, vì con người không còn thể tự ý cố gắng chiến thắng được chính mình, không còn thể tự mình hoàn toàn hi sinh vì mình bằng một tình yêu tha thiết và sau cùng không thể chờ đợi và hi vọng gì khác nữa.

     Nhưng ước vọng của chủ nghĩa khắc kỷ phải là triết lý một cách chính đáng, nghĩa là con người phải tự mình cảm nghiệm được những hoàn-cảnh giới-hạn bất-dịch, nhờ đấy họ mới được thúc bách để đi tìm sự hữu trong những thất bại của họ. Vì kinh nghiệm rằng mình thất bại là một khuyết điểm quyết liệt cho mỗi con người : tuy trong thực tế lắm khi con người không nhìn thấy thất bại và thất bại có thể tiêu diệt họ, nhưng con người vẫn có đủ khả năng nhìn thẳng mặt thất bại, thấy nó luôn luôn hiện diện là một giới hạn thường xuyên mà đời mình thường vấp phải. Rồi, một là, bằng nhiều giải pháp, bằng những trấn an tưởng tượng, họ phản kháng lại thất bại;  hai là ngược lại , họ thẳng thắn đón nhận thất bại và giữ im lặng đối với những thất bại  như đối với một cái gì huyền bí không giải nghĩa nỗi. Tóm lại, tương lai của con người tùy thuộc thái độ họ đối với thất bại.

     Thực vậy, khi chạm trán với những hoàn cảnh giới hạn bất dịch, một là con người bắt gặp hư vô, hai  là bên trên cuộc đời phù vân còn linh cảm một sự Hữu trường tồn thực sự. Nên sự thất vọng (trước những thất bại) có thể xuất hiện ở đời này là chính biểu hiện rằng: Bên ngoài cuộc đời còn cái gì khác. Nói khác đi, ước vọng con người là muốn được giải thoát.

     Các tôn giáo thế giới hứa hẹn cống hiển một lý thuyết bảo đảm đích xác và do đó một giải thoát thực sự. Đường lối ấy bó buộc mỗi cá nhân phải tự hoán cải. Điều ấy triết lý không làm được. Nhưng đúng ra triết lý cũng nhằm siêu vượt trần gian. Nếu vậy có khác gì biện pháp giải thoát (do tôn giáo đề nghị) ?

-         Ba nguồn suối nguyên thủy và thông cảm.

Theo những điều nói từ đầu tới đây, ngạc nhiên, hoài nghi, ý thức thất bại là nguồn suốt phát sinh ra triết lý. Trong môi trường cảm thấy bị lung lạc, rồi họ mới cảm thấy cần đi tìm một hướng.

Nhờ sức thúc đẩy của ngạc nhiên, Platon, Aristote mới đi tìm yếu tính của sự Hữu.

Qua muôn vàn bất xác và khả nghi, Descartes mới tìm ra được một chính xác bất khả nghi.

Qua muôn ngàn đau khổ của cuộc đời, các triết gia khắc kỷ mới đi tìm sự bình an cho tâm hồn.

Tuy trong lịch sử nhân loại mỗi lần thể hiện dưới những biểu thị và ngôn ngữ khác nhau nhưng mỗi kinh nghiệm trên đều đích thực cả. Phải nhận thức được sự cần thiết của chúng trong lịch sử nhân loại ta mới đi sâu được tận nguồn của chúng và mới thấy chúng còn hiện diện trong ta.

Tóm lại, tất cả ba cố gắng triết lý nói trên, đều cùng chung một mục đích là tìm cho mình một căn bản vững chãi, tức là sự Hữu sâu thẳm và vĩnh cửu

Nhưng xét cho cùng thì có lẻ cả ba nguồn suối ấy không một cái nào là hoàn toàn nguyên thủy và bất khả thay thế hẳn được. Ví dụ như khi ngạc nhiên trước sự Hữu thì tinh thần ta có được nâng cao thật. Nhưng đáng tiếc là vì đó con người lại thường muốn thoát tục hay miệt mài với thứ Siêu hình mờ ảo! Rồi đến sự chân xác bất kháng, nó cũng chỉ có giá trị cho việc ta tìm hiểu Vũ trụ bằng những phương pháp khoa học thực nghiệm thôi. Sau cùng đến thái độ bất khuất của khắc kỷ cũng chỉ có một giá trị tương đối. Vì những giờ phút gặp tai họa  hay điêu đứng hoàn toàn, lòng quả cảm ấy cũng tỏ ra không đủ khả năng và sinh lực giải thoát được ta.

Tóm lại, ngạc nhiên để đạt tới hiểu biết, hoài nghi để đạt tới đích xác và tình trạng cảm nghiệm thấy mình sa đọa để được giải thoát cả ba nguồn suối ấy vẫn chưa nêu được lí do thúc đẩy ta triết lý ở thời đại ngày nay. Vì thời đại chúng ta là thời đại dòng lịch sử đang liên tục bị cắt đứt. Hơn nữa, thời này là thời biến động chưa từng thấy, thời đại đầy bấp bênh, u uẩn không thể dự đoán. Tuy cả ba động cơ phát sinh triết lý vừa nói trên đều có giá trị cả, nhưng vẫn không đủ. Chúng còn lệ thuộc  vào một điều kiện khác là sự Thông cảm giữa người với người.

Thực vậy, trong lịch sử tự ngàn xưa giữa người với người đã có những phút giây liên hệ mật thiết như những đoàn thể người trong đó mỗi người có thể tín nhiệm lẫn nhau hay như những thể chế hay như tinh thần cộng đồng. Một con người sống lẻ loi mấy vẫn cảm thấy được đoàn thể nâng đỡ. Nhưng ngày nay, sự liên đới đó đã suy giảm hẳn vì càng ngày người ta càng không hiểu nhau, không tin tưởng nhau nữa. Họ gặp nhau, rồi lạnh lùng chia tay, như thế, làm gì còn thành tín, còn cộng đồng nào vững chãi và đáng tín nhiệm nữa ?

Nhưng mặc dầu thế, ngày nay cũng như ngàn xưa, sự liên hệ giữa người với người vẫn là một sự cần thiết quyết liệt: Tôi muốn thành thực tìm hiểu người khác nhưng không thể, vì tín ngưỡng của tôi lại đụng chạm với một tín ngưỡng khác, đang khi tôi tin chắc rằng chỉ có chân lý của tôi là tuyệt đối đúng. Đến nỗi, lắm khi cùng đường, chúng ta bắt buộc phải đấu tranh mà không bao giờ có hi vọng hay hòa giải. Lúc ấy, một là phải đầu hàng, hai là bị tiêu diệt. Nhưng những người ủy mị, thụ động, không có lập trường dễ hoà giải nhau mà hoà giải trong mù quáng hay hòa giải trong cố chấp thách đố nhau.

Nhưng điều đó không phải không đáng kể hay không quan hệ. Có thể chúng không quan hệ nếu sống cô lập. Mỗi khi đau khổ vì không thông cảm được với người khác hay mỗi khi vui sướng, thỏa mãn vì thành thật thông cảm được, cả hai trường hợp ấy đều không có ý nghĩa gì trên bình diện triết lý nếu tôi chỉ bo bo vào quyền lợi của tôi và sống cô lập, khư khư tin ở chân lý của tôi. Tại sao thế? Vì “tôi chỉ sống khi sống với người khác. Một mình tôi không là gì cả!”

Nếu thông cảm không phải thông cảm bằng lý trí với lý trí hay bằng tinh thần với tinh thần, hiện sinh với hiện sinh thì với sự thông cảm này, những ý nghĩa và giá trị do những sự vật vô linh đem lại chỉ được coi là những trung gian. Ở đây, cả thái độ biện hộ cho nhau, cả thái độ tấn công nhau đều không phải để chinh phục, chiến thắng nhau mà để gần gũi nhau.

Tóm lại, ở đây đấu tranh là đấu tranh trong tình huynh đệ. Nhưng vừa tranh đấu vừa thỏa thuận  trao đổi khí giới cho nhau. Chỉ trong thông cảm như thể mới chắc chắn sống thật sự, vì ở đây con người tự do sống bên cạnh con người tự do, đối lập mà không hầm hừ nhau, vì đã hoà hợp với nhau rồi. Như vậy những mối dây liên hệ với người khác chỉ còn là những con đường để gần gũi nhau trong những giây phút quyết liệt và cả hai đều đòi hỏi bên kia  phải nêu những thắc mắc cốt tử. Chính trong thông cảm, mọi chân lý khác mới được thể hiện và ở đây tôi mới thực sự là tôi, vì tôi không còn sống hời hợt mà sống trọn ý nghĩa cuộc đời. Bởi Thượng đế chỉ thể hiện ra một cách gián tiếp và cũng qua tình yêu giữa người với người. Sự đích xác cố nhiên có tính cách đặc thù và tương đối nên phải được ghép vào toàn cuộc.

Tóm lại, thái độ nền tảng trên đây, tôi đã trình bày theo ngôn ngữ lý thuyết nhưng nó đã bắt rễ khi con người cảm thấy khổ tâm vì không thông cảm được với người khác, và khi họ cảm thấy cần phải thông cảm, sau cùng khi họ nghiệm thấy rằng có thể có được một tranh đấu huynh đệ giữa người với người để liên kết họ lại với nhau ở tận tâm can. Triết lý này cũng do ba nguồn suối nói trên mà xuất phát. Cả ba nguồn suối ấy chỉ có nghĩa khi thể hiện thái độ của chúng đối với việc thông cảm: Hoặc là chúng khích lệ hoặc là chúng cản trở thông cảm.

Tóm lại, triết lý bắt nguồn tự khả năng ngạc nhiên, biết hoài nghi, biết cảm nghiệm những hoàn-cảnh giới-hạn bất-dịch, nhưng sau cùng bao hàm được tất cả , phải kể đến ước vọng thông cảm thực sự. Điều đó đã thấy rõ ban đầu, vì triết lý muốn được phổ biến, diễn tả ra, để ai ai cũng nghe và hiểu được. Vì bản chất triết lý là phải được truyền bá ra cho người khác. Đặc điểm ấy phải gắn liền với sự thật của nó. Nhờ thông cảm, mục đích của triết lý mới đạt được vì phát khởi ở đây, mọi chủ đích khác mới có thể thực hiện được ví như:  Tìm hiểu sự hữu, soi sáng tình yêu, gặp được sự an tĩnh hoàn bị…

  BAO DUNG THỂ

 Tình trạng phân ly chủ thế và khách thể.

Xin khai triển một tư tưởng khó hiểu nhất, nhưng không thể bỏ qua được vì chính nó mới đem lại cho phản tỉnh triết học một ý nghĩa chân thật. Chúng ta có thể hiểu tư tưởng ấy một cách đơn giản, nhưng suy diễn nó là một công việc rất phức tạp. Vậy tôi sẽ thử phác hoạ tư tưởng ấy như sau: Vấn đề đầu tiên của Triết học là vấn đề: Sự hữu nói chung là gì? Thoạt tiên ta nhận thấy muôn vàn sự vật: Những sự vật trong thế giới hữu hình, những hình ảnh vô tri, những sinh vật sống động, cả một thế giới gồm những gì hiện ra rồi biến mất.

Còn Sự hữu theo tính cách hữu thực sự là gì? (Nghĩa là sự hữu nguồn suối phát sinh, tạo dựng vạn sự hữu khác và mọi sự điều lệ thuộc vào nó. Sự hữu ấy là gì?)

          Trước vấn đề này, các triết gia đã nêu nhiều giải đáp khác nhau, câu trả lời cổ nhất là câu của nhà hiền triết Thalès : Tất cả là nước, tất cả đều do nước. Về sau người ta lại chủ trương: Tất cả là lửa hay không khí, hay là cái bất định, vật chất hay nguyên tử. Hoặc người ta còn cho rằng sinh lực là bản thể đầu tiên, còn vật vô tri là cái được tạo ra từ sinh lực. Hoặc còn như thế này: Bản thể đầu tiên chính là tinh thần và vạn sự hữu khác là những ảo ảnh, những biểu tượng đặc biệt nó đã tạo ra trong một chiêm bao. Đó là một chuổi dài gồm toàn những quan niệm tổng quát được gọi là chủ nghĩa Duy vật (Tất cả là vật chất và là quá trình cơ giới) hoặc là chủ nghĩa Duy linh (Tất cả là tinh thần) hoặc là Vật hoạt thuyết  (Vũ trụ toàn diện là vật chất bên trong có một linh hồn) v.v…

          Tóm lại, để trả lời câu hỏi: Sự hữu theo tính cách hữu là gì? Thực sự, mỗi thuyết trên đều đã chọn lấy một sự đặc thù nào đó hiện có trong trần gian, rồi coi nó là nguồn suối cho vạn sự hữu khác.

          Vậy đâu là câu trả lời xác đáng ?

          Trong cuộc tranh luận dài hàng ngàn năm không một học thuyết nào biện chứng được rằng: Chủ trương của mình giá trị hơn chủ trương khác. Mỗi chủ trương đều chứa đựng một phần chân lý hay đúng hơn họ đã chỉ nêu ra được một quan niệm, một phương pháp sưu tầm dạy cách nhìn vũ trụ một cách sáng sủa hơn. Ngoài ra nếu học thuyết nào tự coi mình là độc nhất, rồi giải thích vạn sự hữu bằng quan niệm căn bản mình tạo ra thì họ đã lầm.

          Vậy lầm ở chỗ nào ? Tất cả họ đã lầm ở điểm này là họ đã biến sự hữu thành một hữu đối diện với chủ đề là tôi. Đó là một hiện tượng căn bản trong đời sống tri thức của ta. Nhưng vì nó thường xảy ra quá thành ra ta không còn thắc mắc, nghi vấn gì vể nó nữa. Nghĩa là những gì chúng ta suy  tưởng tới hay bàn luận tới toàn là những gì khác biệt với ta. Chúng là những gì ta hướng nhìn như một đối tượng khách thể đặt trước mặt chúng ta và coi chúng ta là chủ thể. Cả khi tôi suy tư về tôi, tôi cũng tự xem như tôi là khách thể, tức là tôi ở trên một cái gì khác tôi.

          Đồng thời (đối diện khách thể có bên chủ thể), tôi hiện hữu với tư cách tôi là tôi suy tư, tôi thực hiện tư tưởng đó bằng chính tôi, nhưng cái tôi ấy, tôi không thể quan niệm nó giống hệt như một đối tượng, bởi vì cái tôi đó là một điều kiện tiên quyết cho hoạt động khách thể hóa. Đó là một đặc điểm nền tảng trong đời sống tư tưởng, thường được gọi là sự phân ly chủ thể và khách thể.

          Chỉ lưu tâm và chú ý đôi chút, cũng thấy được rằng luôn luôn ta tư tưởng theo sự phân ly ấy. Vì dù có đảo lộn ngược xuôi lối tư tưởng của ta bao nhiêu, tư tưởng ấy vẫn không sao thoát được sự phân ly hướng về khách thể nói trên. Cho dẫu khách thể ấy là gì đi nữa: Hoặc là hữu do giác quan ta tri thức hay một biểu niệm trí năng như các con số và đồ hình có khi lại là hữu không tưởng hay một quan niệm hoàn toàn tưởng tượng không bao giờ có thể có.

          Những khách thể hiện diện trong ý thức của ta đều nằm đối diện trước mặt ta, hoặc ở trong hoặc ở ngoài, như Schopenhauer đã nói: Không một khách thể nào lại không có chủ thể cũng như không một chủ thể nào lại không có khách thể.

          Mối khi hé nhìn vào sự phân ly chủ thể khách thể kia, ta thấy biểu hiện một ý nghĩa huyền bí: Vậy ý nghĩa ấy là gì?

          Thưa chính là sự hữu toàn diện. Nhưng sự hữu toàn diện này không phải đối tượng khách thể, cũng như không phải bản ngả chủ thể, mà phải là Bao Dung thể hiện diện trong sự phân ly nói trên.

Sự hữu toàn diện không thể là đối tượng khách thể thuần túy. Vì bất cứ những gì là đối tượng của tôi, thì cũng phải từ Bao dung thể mà đến. Đàng khác, chính tôi là chủ thể cũng phải từ bao dung thể mới xuất hiện  là chủ thể được. Vì đối tượng khách thể lại chính là một sự hữu được thiết định cho một chủ thể. Nhưng Bao dung thể vẫn không xuất hiện rõ rệt hẳn ra với ý thức. Nó chỉ bừng sáng lên được là do những đối tượng khách thể và nó càng sáng thêm khi những đối tượng khách thể ấy hiện diện rõ rệt trước ý thức.

          Tóm lại, chính Bao dung thể không bao giờ trở thành khách thể mà nó chỉ xuất hiện trong sự phân ly chủ thể khách thể. Bên Bao dung thể vẫn là một hậu trường tiềm ẩn. Hậu trường ấy chỉ luôn luôn được lóe sáng qua sự biểu lộ của các khách thể. Nhưng mỗi khi được quan niệm và định nghĩa như vậy, mỗi đối tượng khách thể khác ví dụ ngay khi quan niệm sự hữu tổng quát nào bất cứ, nó cũng phải được  quan niệm đối lập với hư vô là một đối tượng khác nó.

          Như vậy, bất cứ sự vật gì, bất cứ nội dung  tư tưởng nào hay bất cứ khách thể nào đều trải qua hai lần phân ly: Một lần phân ly với chủ thể suy tư, một lần phân ly với các khách thể khác. Vì nếu đã là đối tượng cho tư tưởng, không bao giờ chúng có thể là một toàn diện hay một sự hữu toàn diện, hay cả đến một sự hữu suông nữa. Vì một khi bị tư tưởng coi là đối tượng thì bất cứ sự hữu nào cũng đứng ra ngoài Bao dung thể cả. Vì đối tượng đặc thù và như thế nó vừa đối lập với chủ thể, vừa đối lập với các lớp đối tượng khác.

          Tóm lại, qua những đối tượng do tư tưởng quan niệm và thiết định ra, Bao dung thể chỉ xuất hiện như một ký hiệu, chứ không bao giờ ta gặp tận mặt Bao dung thể. Nhưng tất cả những gì chúng ta gặp, chúng ta đều gặp chúng trong bao dung thể cả.

-         Ý thức về Bao dung thể và tầm quan trọng của nó.

Nhận thức về Bao dung thể như trên có nghĩa gì? Theo phương pháp thông thường trong việc giao tiếp với sự vật thì nhận thức trên có vẻ phản tự nhiên nên cứ dựa trên những tiêu chuẩn thực tiễn (tức là tìm khách quan), trí óc ta sẽ chống đối lại nhận thức trên. Như thế nhờ vào tác động nền tảng của Bao dung thể, tư tưởng có thể vượt qua mọi nội dung tư tưởng. Việc ấy xem ra không khó, nhưng lại rất kỳ dị! Vì tác động ấy không giúp ta nhận thức được một đối tượng mới nào như một cái gì rõ rệt ra. Trái lại, tác động ấy chỉ vận dụng tới sự phản tỉnh là để biến đổi ý thức của ta đối với ta thôi.

Nó không phổ biến trước mặt ta một khách thể mới nào và vì vậy theo ý nghĩa thông thường của tri thức tự nhiên, nó là một thể gì thiếu nội dung. Nhưng với hình thức của nó, tác động ấy mở ra những khả năng vô hạn trong đó sự Hữu tự biểu lộ ra với chúng ta. Và đồng thời nó biến mọi khả thể trên thành hữu thể minh bạch. Nó biến đổi chính ý nghĩa của khách thể tính. Vì nó lay tỉnh ý thức ta để ta có khả năng nhận thức được giữa những hiện tượng ảo ảnh đâu là sự Hữu đích thực.

-         Những hình thái Bao dung thể.

Chúng ta hãy minh giải thêm về bao dung thể. Bàn luận trực tiếp về Bao dung thể:

     Bàn luận trực tiếp về Bao dung thể là đi trực tiếp vào sự Hữu. Nhưng không thể, vì ta chỉ có thể bàn luận về Bao dung thể một cách gián tiếp. Vì bao giờ tư tưởng ta cũng phải tư tưởng bằng đối tượng. Nhưng nếu Bao dung thể là một tư tưởng không khách quan, làm sao ta phải có sự diễn tả nó một cách khách quan? Ví dụ về sự phân ly chủ thể khách thể ta khai triển trên. Luôn luôn ở trong sự ly khai đó, chúng ta không thể thấy nó tự bên ngoài. Tuy nhiên lúc đó gọi tên nó, ta xem nó như một khách thể, nhưng chỉ gọi tạm khách thể vậy thôi.  Vì sự phân ly chỉ có trong liên quan giữa những sự vật trong trần thế, xuất hiện ra với tôi như những đối tượng khách thể. Những liên quan ấy trở thành một hình ảnh dùng để diễn tả cái không thể trông thấy, cái gì không phải là đối tượng.

     Vậy ta hãy gợi lên trong ta những gì hiện hữu trong nguồn suối của ta, để suy niệm những hình thái Bao dung thể: Sự phân ly của chủ thể khách thể hiện ra với chúng ta theo nhiều cách thái, tùy theo tôi là trí năng đứng trước những thực tại khách quan, hay như một sinh vật phấn đấu với hoàn cảnh, hay như một hiện sinh hướng về Thượng đế.

-         Là trí năng, chúng ta đứng trước những sự vật hiển nhiên, chúng ta cố gắng tri thức chúng một cách chân xác, bất khả nghi. Vì thế tri thức đó bao giờ cũng nhằm những đối tượng rõ rệt.

-         Còn nếu là những sinh vật phấn đấu với hoàn cảnh, chúng ta lại lệ thuộc những sự vật ta tri giác. Đối tượng tri giác ấy sẽ thực hữu, nếu ta sống nó bằng kinh nghiệm bản thân của ta. Và thực tại ấy không thể bị giản lược vào một nhận thức tổng quát nào cả.

( còn tiếp)